دومین دوره جشنواره مهر، ۱۲ مهرماه سال جاری، در تالار هتل پالاس شهر دوبی امارات متحده عربی به کار خود پایان داد. در بخش موسیقی اقوام و نواحی این جشنواره که محمدمهدی گورنگی دبیری آن را بر عهده داشت، ده‌ها گروه موسیقی رقابت کردند. در این دوره، علاوه بر گروه‌نوازی، بخش های خوانندگی، نوازندگی و آهنگسازی هم داوری شدند. به این مناسبت با محمدمهدی گورنگی درباره این جشنواره و اهمیت آن گفت‌وگو کردیم. گفت‌وگویی که از این مسائل مربوط به این جشنواره فراتر رفت و به خلاقیت و نوآوری در موسیقی اقوام و نواحی رسید. به اینکه چگونه می‌توان با تکیه بر ریشه‌ها آثار نوگرایانه‌ای خلق کرد.

جشنواره مهر با چه اهداف فرهنگی و هنری پایه‌گذاری شد و از آنجا که جشنواره نوپایی است و دومین دوره آن به‌تازگی به کار خود پایان داد، ایده برگزاری آن اساسا چگونه شکل گرفت؟

جشنواره مهر در سال ۱۴۰۳ توسط هیلا صدیقی، با ایده زنده‌نگه‌داشتن آیین فراموش شده «مهرگان» طراحی و پایه‌گذاری شد. هیلا صدیقی را شاید مردم ایران، بیشتر با اشعارش به یاد می‌آورند، اما او شاعر، فیلمساز، بازیگر و نقاشی است که از نوجوانی دغدغه فرهنگی داشته و با وجود اینکه چند سال است که در شهر دوبی امارات متحده عربی سکونت دارد، اما همچنان در مسیر فرهنگ و هنر تلاش می‌کند. زمانی که خانم صدیقی ایده برگزاری جشنواره را با من مطرح کرد، بسیار خوشحال شدم که رویدادی «مستقل» در جهت اعتلای فرهنگ و هنر در حال شکل‌گیری است و پیشنهاد دادم که بخش موسیقی جشنواره، برای «موسیقی اقوام و نواحی» طراحی و در نظر گرفته شود؛ شاخه‌ای که شاید نسبت به سایر ژانرهای موسیقی، همواره مورد بی‌مهری و کم‌توجهی بیشتری بوده است.

ساختار کلی جشنواره مهر، چگونه طراحی شد و شامل چه بخش هایی است؟

جشنواره بین‌المللی مهر در دو دوره گذشته شامل بخش‌هایی مانند تئاتر، فیلم کوتاه، عکس و موسیقی بوده است. در اولین دوره، من به اتفاق هنرمندان بزرگوار؛ جناب آقای اردشیر کامکار، جناب آقای فرج علیپور، سرکارخانم مریم قره‌سو و سرکارخانم مهدیه محمدخانی، داوری بخش موسیقی را انجام دادیم. در دومین دوره، هنرمندان گرامی؛ جناب آقای محمد رحمانیان دبیری بخش تئاتر، جناب آقای تورج اصلانی دبیری بخش فیلم و جناب آقای سیف‌الله صمدیان دبیری بخش عکس را بر عهده داشتند و من هم به عنوان دبیر بخش موسیقی اقوام و نواحی و داور، در کنار این عزیزان بودم. در نخستین دوره، تمرکز بر موسیقی اقوام و نواحی ایران، در شاخه گروه‌نوازی بود. در دوره دوم که از ۴ تا ۱۲ مهرماه سال جاری برگزار شد، غیر از ایران، هنرمندان کشورهای منطقه هم می‌توانستند آثار خود را به دبیرخانه جشنواره ارسال کنند.

در بخش موسیقی چند اثر با هم رقابت کردند و استقبال چگونه بود؟

در این دوره بیش از ۳۶۰ اثر از ده‌ها گروه موسیقی به دبیرخانه بخش موسیقی ارسال شد که از میان آنها، بر اساس شیوه‌نامه‌ی جشنواره، ۸۹ گروه به مرحله داوری راه پیدا کردند. هیأت محترم داوران، با بازبینی دقیق ویدئوی آثار، طی دو مرحله امتیازات خود را ثبت کردند. کار داوری بسیار حساس و مشکل بود، طوری که اختلاف امتیازات گاه به دهم و صدم اعشار می‌رسید. در نهایت چهار گروه که در میانگین جمع امتیازات داوران، بیشترین امتیاز را کسب کرده بودند، برای رقابت به شهر دوبی دعوت شدند و در حضور هیأت داوران و تماشاگران، آثار خود را اجرا کردند. در این مرحله، داوران عزیز مجدد آثار ارائه شده را داوری کردند و بر اساس جمع امتیازات، عناوین و جایگاه این گروه‌ها مشخص شد.

در بخش اصلی، یعنی بخش گروه نوازی، ۴ گروه به امارات متحده عربی دعوت شدند که در مرحله نهایی داوری، گروه موسیقی «ژیندار» از ایران، سنندج، رتبه اول را کسب کرد. گروه موسیقی «تورک سوی» از جمهوری آذربایجان، باکو، گروه موسیقی «تریو ما و بهار» از ایران، تهران، به ترتیب در جایگاه دوم و سوم قرار گرفتند و گروه موسیقی «گریز» از ایران، تهران، حائز رتبه چهارم (دیپلم افتخار ویژه‌ی هیأت داوران) شد.

در بخش نوازندگی وصال صالحیان و سینا شبان‌پور رتبه اول، سلمان اوجانی رتبه دوم و علی درافشان و سهراب بحیرایی رتبه سوم را کسب کردند.

در بخش خوانندگی، رتبه اول را مفتون صفرلی، رتبه دوم را رضا صالحی و رابر کردستانی و رتبه سوم را امید رحمانی کسب کردند همچنین دریا کاکایی به عنوان چهره نوظهور خوانندگی برنده لوح ویژه‌ی جشنواره شد.

در بخش آهنگسازی، رتبه اول به رضا عسکرزاده، رتبه دوم به اقبال ناصر، پوریا وزیری و اعضای گروه موسیقی تارما رسید و کاوان کریمی رتبه سوم را کسب کرد.

در اینجا لازم می دانم از استادان و هنرمندان عزیزی که دعوت من را برای حضور در هیات داوران پذیرفتند، صمیمانه تشکر کنم. هنرمند ارزشمند جناب آقای علی اکبر شکارچی استاد بی بدیل موسیقی لرستان و کمانچه‌نواز نامدار ایران؛ سرکارخانم نزاکت تیموراوا سولیست اپرای آذربایجان و پروفسور آواز و مقام در کنسرواتوار دولتی باکو؛ سرکار خانم سپیده جندقی خواننده برجسته و مدرس آواز ایرانی و نوازنده سه‌تار؛ احمد الحوسنی خواننده نامدار موسیقی عربی و اپرای امارات و همچنین فردین خلعتبری، آهنگساز گرانقدر که در مرحله اول داوری، در کنار هیأت داوران حضور داشت. در این دوره از جشنواره، علاوه بر گروه‌نوازی، بخش‌های خوانندگی، نوازندگی و آهنگسازی هم توسط داوران ارزیابی و برگزیدگان هر بخش معرفی شدند.

این طور که فرمودید داوری آثار با دقت زیادی انجام شده، لطفا توضیح بفرمایید که چه فاکتورهایی مدنظر قرار گرفتند و چه معیارهایی برای انتخاب آثار برگزیده در نظر گرفته شد؟

در طول سال‌ها فعالیت در حیطه موسیقی، «خلاقیت آگاهانه» همیشه برای من اهمیت ویژه‌ای داشته و هنرمندان خلاق را تحسین کرده‌ام. مسأله‌ای که به خصوص در موسیقی نواحی و اقوام، کمتر مورد توجه قرار گرفته است. به عقیده من، با تأکید بر حفظ گنجینه‌ی اصیل و ارزشمند موسیقی نواحی، باید به نوآوری و خلاقیت رسید. خوب است که هنرمندان امروز، با فراگیری و نگهداری اصالت نغمه‌های کهن که میراث فرهنگی و شنیداری اقوام است، به زبانی نو، زیبا و خلاقانه، برای ارائه آثار و ارتباط با نسل جدید دست پیدا کنند. با همین نگاه «خلاقیت» و «نوآوری» را به عنوان رویکرد اصلی برای بخش موسیقی اقوام و نواحی جشنواره بین‌المللی مهر در نظر گرفتم. این موارد در فرم داوری که شامل آیتم‌های تخصصی مانند کوک، ریتم، تکنیک و... می‌شود، به همراه تنظیم و ارکستراسیون، بیشترین امتیازات را داشتند.

فرمودید خلاقیت و نوآوری در بررسی آثار بسیار اهمیت داشته و از نگاه خودتان که سال‌ها در حوزه موسیقی کار کردید، مسأله‌ای است که در موسیقی نواحی و اقوام مغفول مانده است. همان طور که به هر اثر که صرفا سازهای غربی و شرقی کنار هم قرار بگیرند، نمی‌توان گفت یک اثر موسیقایی تلفیقی است، در صورتی که به اشتباه این عنوان به آن اطلاق می‌شود؛ موسیقی اقوام و نواحی هم فاکتورها و شرایط خودش را برای نوآوری دارد. برای مخاطبان ما که علاقه‌مند به موسیقی هستند، توضیح بدهید که چگونه می‌توان یک کار نوآورانه و خلاقانه را از دیگر آثار تمییز داد؟

پرسش بسیار مهم و دقیقی است. به عقیده‌ی من در موسیقی نواحی و اقوام هم، «نوآوری» الزاماً به معنای تغییر ظاهری یا افزودن سازهای غیربومی نیست. گاهی یک تغییر در نگرش یا شیوه‌ی بیان موسیقایی، می‌تواند از هر تلفیقی اثرگذارتر و تازه‌تر باشد. برای تمییز آثار نوآورانه از آثار صرفاً متفاوت یا تقلیدی، چند شاخص را می‌توان در نظر گرفت:

اول، ریشه در سنت؛ اثر نوآورانه ارتباطش را با جوهره‌ی فرهنگی و زیبایی‌شناسی موسیقی بومی از دست نمی‌دهد. هنرمند با سنت گفت‌وگو می‌کند، نه اینکه آن را انکار کند. در حالی که آثار سطحی معمولاً بدون آگاهی لازم از ظرافت‌های موسیقی بومی، تنها از ظواهر موسیقی اقوام مانند ساز یا ریتم استفاده می‌کنند. هنرمند خلاق در این حیطه، بر سنت احاطه کامل دارد و با درک هنر و زبان زمانه‌اش، آن را پرورش می‌دهد. خوب است یادی کنم از هنرمند شهیر موسیقی آذربایجان، زنده‌یاد رامیز قلی‌اف که پیش‌تر قرار بود به عنوان یکی از داوران بخش موسیقی جشنواره مهر در خدمت‌شان باشیم، اما این افتخار نصیب‌مان نشد و ایشان پس از یک دوره بیماری به‌تازگی درگذشتند. رامیز قلی‌اف در حقیقت، سنت موسیقی آذربایجان را با نگاه و زبان جهانی موسیقی نزدیک کرد و با خلاقیت و زیبایی، به بیانی نوآورانه از موسیقی بومی رسید که مرزها را درنوردید.

دوم، درک درونی از زبان موسیقایی منطقه؛ به نظر من نوآوری وقتی معنا دارد که خالق اثر با زبان و لهجه موسیقی، سازها، ریتم‌ها و مقام‌های بومی منطقه مورد نظر، آشنایی کامل داشته باشد. در غیر این صورت، ترکیب‌ها بیشتر «تزئینی» هستند تا خلاقانه. این حرف من به این معنا نیست که هنرمند حتماً باید اهل آن منطقه باشد، بلکه وقتی قصد دارد در موسیقی قوم و ناحیه‌ی مورد نظر، اثری ارائه بدهد، در این موارد باید تحقیق عملی و پژوهش کافی داشته باشد.

سوم، جسارت در بیان، نه فقط در فرم؛ خلاقیت واقعی از «دیدگاه تازه» می‌آید، نه الزاماً از ترکیب غیرمعمول سازها یا تغییرات صوری؛ مثلا نگاهی شاعرانه یا اجتماعی تازه به یک ملودی قدیمی می‌تواند نوآوری باشد. در سال ۱۳۷۵، استاد بزرگ و فقید موسیقی ایران «احمد پژمان» آلبوم موسیقی «همه شهر ایران» را منتشر کرد. این آلبوم منتخبی از ملودی‌های موسیقی نواحی ایران بود که شاید تا قبل از آن، با چنین بیانی از موسیقی روز، ارائه نشده بودند. به نظر من در آن مقطع زمانی، جسارت استاد احمد پژمان در خلق این اثر، موجب آشتی بسیاری از مردم، به ویژه جوانان، با موسیقی اقوام شد.

چهارم، تداوم حس هویت؛ مخاطب، حتی در مواجهه با شکل تازه‌ی اثر، باید حس کند که ریشه‌ها هنوز زنده‌اند. حتی اگر اثر با بهره‌گیری از تکنیک‌ها و فرم‌های موسیقی‌های جهانی ساخته شده باشد، هویت قومی یا منطقه‌ای اثر نباید فراموش شود. آثار «فکرت امیروف» آهنگساز نامدار آذربایجان، نمونه‌ی خوبی برای آثار فرمال کلاسیک هستند که هویت موسیقی مناطقی همچون آذربایجان، کشورهای عربی و ایران در آنها جاری است.

پنجم، تعادل میان سنت و تخیل؛ اثر نوآورانه از مرز تقلید و تکرار کورکورانه عبور می‌کند، در عین حال به ریشه‌های موسیقی قومی وفادار است. این همان نقطه تعادلی است که آثار ماندگار در آن شکل می‌گیرند.

ششم، جسارت در خلق، رنگ‌آمیزی و بیان جدید؛ هنرمندان موسیقی نواحی نباید اسیر خودتکراری شوند. باید خلق کرد، با «خلاقیت آگاهانه»، با فکر تازه، با ایده‌های نسل جدید، حتی در ساخت سازهای جدید و رنگ‌آمیزی‌های جذاب. آن‌وقت است که موسیقی اقوام و نواحی با طراوتی تازه، هماهنگ با زمان، برای همه و در سطح بین‌المللی، بیش از پیش جذاب و اثرگذار خواهد بود.

متشکرم از توضیح مبسوط شما؛ فرمودید که این جشنواره در سطح بین‌المللی برگزار می‌شود، چگونه این جشنواره از این ظرفیت استفاده کرده و چه برنامه‌ای برای ارتباط با هنرمندان خارج از ایران داشته و دارد؟

من فکر می‌کنم با توجه به اینکه جشنواره مهر به تازگی دوره‌ی دوم خود را پشت سر گذاشته، قدم‌های اول را هم برای حضور در سطح بین‌المللی با موفقیت برداشته است. حضور داورانی از کشورهای آذربایجان، امارات متحده عربی، افغانستان، گرجستان، عراق و... در این مورد بسیار موثر بوده است، اما در ادامه مسیر، معرفی این رویداد به هنرمندان سایر کشورها و به ویژه در بخش موسیقی، معرفی جشنواره به موسیقی‌دانان کشورهای منطقه که اشتراک فرهنگی و موسیقایی بسیاری دارند، اهمیت ویژه‌ای دارد که امیدوارم سومین دوره جشنواره بین‌المللی مهر در این زمینه به نتایج ملموس‌تری برسد.

و در این راستا جشنواره مهر چگونه تلاش می‌کند تا تنوع فرهنگی را با در نظر گرفتن اصالت هنری هر منطقه، در بخش موسیقی اقوام و نواحی حفظ کند؟

به عقیده من خلاقیت و نوآوری آگاهانه، زمانی ارزشمند است که نه تنها به اصالت آثار خدشه ای وارد نکند، بلکه با بیانی نو، به زیبایی و اعتبار آن بیفزاید. این مهم با دقت نظر هیأت داوران مورد ارزیابی قرار گرفته و در بررسی آثار لحاظ می‌شود. از سوی دیگر، به اعتقاد من این جشنواره فقط یک گردهمایی هنری نیست، بلکه فرصتی است برای همدلی، برای آشنایی با فرهنگ‌ها و برای شنیدن صداهایی که شاید در هیاهوی روزگار، کمتر شنیده می‌شوند. در جشنواره مهر، هر اجرا و هر اثر هنری، پیامی از عشق، صلح، گفت‌وگو و احترام متقابل است.

با توجه به اینکه رویدادهای مستقل در ایران بسیار انگشت‌شمار هستند، چرا این جشنواره در خود ایران برگزار نشد و چرا امارات؟ ممکن است روزی بخشی از این جشنواره در ایران هم برگزار شود؟ اصلا صحبتی در این باره شده است؟

در نظر داشته باشیم که خانم هیلا صدیقی، طراح و دبیرکل جشنواره مهر، ساکن امارات است. از سوی دیگر، راه‌اندازی رویدادهای مستقل در ایران معمولاً با محدودیت‌هایی روبه‌رو می‌شود، هر چند امیدوارم روزی را ببینم که رویدادهای مستقل فرهنگی و هنری در ایران، بدون دغدغه و سانسور و حاشیه، پرتوان و بالنده برگزار شوند. من فکر می‌کنم خانم صدیقی و تمامی گروه برگزارکننده‌ی این جشنواره هم امید دارند روزی شرایط فراهم و این رویداد مستقل، با شکوه بیشتری در ایران برگزار شود.

متشکرم؛ در پایان اگر صحبتی دارید، بفرمایید.

همواره برای رویدادهای مستقلی که با همت افراد دغدغه‌مند، به خصوص در حیطه‌ی فرهنگ و هنر شکل می‌گیرد، ارزش و احترام ویژه‌ای قائل هستم. رویدادهای مستقل، ارزشمندند، چرا که فارغ از هر وابستگی سیاسی و دولتی، تنها برای اعتلای فرهنگ و هنر و با تلاش خودجوش هنرمندان و هنردوستان، خلق می‌شوند. آرزو می‌کنم شکل‌گیری چنین حرکت‌های مهم و خودگردان، روزافزون باشد و فرهنگ دوستان مستقل با یاری و همراهی مادی و معنوی، بر رونق و شکوفایی چنین رویدادهایی بیفزایند.

در پایان ضمن سپاس از شما که جشنواره مهر را نظاره و فرصت این گفت وگو را فراهم کردید، از تمامی دست‌اندرکاران این رویداد تشکر می‌کنم. از هیلا صدیقی دبیرکل جشنواره، ایمان ارجمندی و تمامی هنرمندان و کارمندان خانه فرهنگ و هنر مهر و ماه، از داوران گرانقدر دوره‌ی اول و دوم بخش موسیقی، دبیران و داوران ارزشمند سایر بخش‌ها و از موسیقی‌دانانی که با ارائه‌ی آثار خود به جشنواره، بار دیگر شکوه نغمه‌های درخشان اقوام و نواحی را به ر خ کشیدند، تشکر و تأکید می‌کنم که کلماتی مانند؛ رقابت، امتیاز و رتبه، صرفاً نمادین است و هنرمندان موسیقی اقوام را فارغ از هر رتبه و رقابتی، تنها و تنها باید ستود و گرامی داشت. به امید روزهای خوب، سرشار از نغمه‌های زیبا برای ایرانمان.

خبرنگار سیمین سلیمانی. روزنامه اعتماد یکشنبه ۲۷ مهر ۱۴۰۴، شماره ۶۱۶۷